کاهش رفتار خشم آلود در کودکان خردسال

هر کودکی در حدود سنین یک تا دوسالگی به بعد، وارد مرحله جدیدی از زندگی می شود: او در این دوران می خواهد خودش تصمیم بگیرد و از عباراتی نظیر "نه"، "خودم می خواهم آن را انجام می دهم" و ... استفاده می کند.

او در واقع در این سنین می خواهد بیاموزد چگونه می توان به استقلال رسید. همچنین در این سنین طبیعی است که کودک نسبت به برخی چیزها احساس مالکیت کند و نسبت به آنها تعلق خاطر داشته باشد و اگر کسی آنها را برداشت واکنش نشان دهد. او در واقع می خواهد بیاموزد چگونه باید از حریم خود دفاع نماید. همچنین احساس خشم در این دوران یک واکنش طبیعی از طرف کودک است و رفتاری ناسازگارانه از جانب او نیست. او با خشم خود می خواهد نشان دهد که از شرایط موجود ناراحت است و می خواهد به والدین انگیزه دهد تا به او کمک کنند تا به شرایط طبیعی برسد. این والدین اند که باید عکس العمل مناسبی در برابر رفتارهای کودک داشته باشند، به گونه ای که نه باعث سرخوردگی کودک شوند و نه او را بدعادت کنند و باعث شوند او به رفتارهای خشم آلود خود ادامه دهد.

بنابراین رفتار درست والدین به کودک کمک می کند به خوبی بتواند از این مرحله زندگی عبور نماید. اما رفتار نادرست آنها ممکن است باعث شود کودک توانایی دفاع از خود را از دست بدهد، به کودکی خجالتی تبدیل شود، احساس گناه و شرمندگی کند، به توانایی های خود تردید یابد، یا به کودکی پرخاشگر تبدیل شود و .... .

رفتار خشم آلود کودک، گاهی می تواند طبیعی باشد. اما برای جلوگیری از تداوم آن چه می توان کرد؟

اولین کاری که والدین می توانند انجام دهند این است که با خود بیندیشند که در واقع علت این رفتارهای کودکشان چیست و سپس به رفع آن بپردازند. اگر قادر نبودند خودشان به تنهایی علت را بیابند، بهتر است از یک فرد متخصص کمک بگیرند.

بطور کلی علت مشکلات رفتاری کودکان، می تواند سرشت و خلق و خوی خاص کودک، بیماری های جسمانی-روانی- ذهنی کودک، شرایط خانوادگی، محیط و یا ترکیبی از این موارد باشد. اگر مشکل به علت سرشت و خلق و خوی خاص کودک باشد، احتمال تغییر آن رفتار، کمتر است، اما می توان شدت آن رفتار را کاهش داد. اگر علت، مشکلات جسمانی- روانی- ذهنی در کودک باشد، نیاز به تشخیص و درمان از طرف یک فرد متخصص است. اگر علت، محیط نامناسب خانواده باشد، می توان با تغییر شرایط خانوادگی، به اصلاح رفتار کودک کمک نمود. کمبود محبت در کودک، می تواند زمینه ساز مشکلاتی چون اضطراب، ناراحتی، احساس حقارت، پناه بردن به دیگران، و ... باشد. اگر علت، محیط و جامعه (مثلا دوستان و اقوام، محل زندگی، تلویزیون و رسانه ها، مهدکودک و ...) باشد می توان با کنترل آنها به اصلاح رفتار کودک کمک نمود.

چندین نمونه از رفتارهایی که می توانید برای کاهش رفتارهای خشم آلود کودکتان انجام دهید:

1. از ویژگی های جسمانی و روانی کودکان سنین مختلف آگاه شوید. گاهی یک رفتار، در یک سن خاص، نابهنجار و مشکل زا است، اما در سن دیگری به هنجار و طبیعی است.

2. کودکان با یکدیگر متفاوتند. سعی کنید خلق و خوی کودکتان را بشناسید. بدانید در چه صورتی او حرف شنوی بیشتری خواهد داشت. سعی کنید متناسب با خلق و خوی او رفتار کنید و حس لجبازی او را تحریک نکنید.

3. از فرزندتان توقعات واقع بینانه ای داشته باشید و در حد توانش انتظار داشته باشید.

4. اهداف روشن و مشخصی از کودکتان داشته باشید و کودکتان را سردرگم نکنید. طوری نباشد که یک روز به یک رفتار او بخندید و روز دیگر همان رفتار او را سرزنش نمایید!

5. مقررات را به تدریج و مطابق با توانایی های کودکتان از او بخواهید.

6. خیلی سخت گیر نباشید. فقط مواقعی اجازه انجام کاری را به کودک ندهید که او واقعاً نباید آن را انجام دهد. بعضی از والدین عادت کرده اند که به کوچکترین کارهای کودکشان ایراد بگیرند و او را از انجام بسیاری از کارها نهی می کنند. این گونه رفتارهای والدین باعث می شود کودک لجباز شده، عکس خواسته ی والدین را انجام دهد و رفتارهای پرخاشگرانه ای از خود نشان دهد.

پس سعی کنید کمتر به کودکتان بکن نکن بگویید، مگر در مواقع لزوم.

همچنین مستقل بودن را در کودکتان تقویت نمایید. به او اجازه دهید کارهایی که در توانش است را انجام دهد و او را از این بابت تشویق نمایید. امام علی (ع) می فرمایند: زیاده روی در سرزنش نمودن، آتش لجاجت را شعله ور می کند. (تحف العقول، ص84) 7.

خیلی سهل گیر هم نباشید. برخی از والدین هم هستند که همه ی خواسته های کودک را به سرعت عملی می کنند و در واقع توان مقاومت در برابر خواسته های غیرمعقول کودکشان را ندارند. اینگونه رفتارهای والدین باعث می شود به مرور که کودک بزرگتر شده و خواسته های غیرمعقولش بیشتر می شود و به این رفتار والدین هم عادت کرده است، تحمل مخالفت والدین را نداشته باشد و در برابر کوچکترین مخالفت آنها، قیل و قال به راه بیندازد. بنابراین، صبور بودن را به کودکتان یاد دهید.

اگر چیزی از شما می خواهد، سعی کنید بسیار سریع و بلافاصله به او ندهید. اجازه دهید یاد بگیرد که صبور باشد. مثلاً بگویید کمی صبر کن، کارم که تمام شد آن را به تو می دهم. البته خیلی هم او را منتظر نگذارید و حتماً به وعده تان عمل کنید.

8. هرگز از تنبیه بدنی استفاده ننمایید.

امام موسی کاظم (ع) می فرمایند: کودک را نزن، بلكه با او قهر كن، ولى نه به مدّت طولانى. (عدةالداعى و نجاح الساعی، ص‏89) 9.

وقتی می خواهید چیزی را از کودک خردسالتان بگیرید و یا به او بگویید "نه"، با مهربانی و آرامش این کار را انجام دهید، با عصیانیت به او دستور ندهید، به زور چیزی را از او نگیرید، سریعاً نخواهید که دستور شما را اجرا کند، به او فرصت دهید، حتی گاهی می توانید چیز دیگری را جایگزین آن شی و یا آن رفتاری که می خواهد انجام دهد بکنید.

می توانید او را در آغوش بگیرید و با مهربانی به او بگویید این را به من می دهی؟ یا حتی با ایما و اشاره و یا با عباراتی نظیر "نه، نه، نه، ....." و با صدایی آرام و آهنگین می توانید به او بفهمانید که نباید آن کار را انجام دهد.

امام علی (ع) می فرمایند: با خشم، تربیت ممکن نیست. (تصنیف غررالحکم و دررالکلم، ص303، ح6912) 10.

به او نشان دهید که رفتارهایی مثل گریه کردن و ... باعث نخواهد شد که بتواند به هدفش برسد. فوراً برای ساکت کردن گریه او، از تصمیمتان منصرف نشوید. او پس از اینکه چندین مرتبه دید که با رفتارهایی مثل جیغ و داد کردن به هدفش نمی رسد، دیگر آن رفتارها را ادامه نخواهد داد. ضمن اینکه حتماً مواظب باشید او آسیبی به خود نرساند. مثلاً اگر فکر می کنید ممکن است به خودش آسیبی برساند، او را بغل کنید و او در جایی بگذارید که احتمال آسیب رسیدن به او وجود نداشته باشد. سپس به داد و قال او توجهی نکنید، مگر زمانی که احساس کردید ممکن است به او آسیب برسد.

11. اگر کودکتان این رفتارها را از کسی یاد گرفته، یا در تلویزیون دیده است و در واقع از آنها تقلید می کند، سعی کنید مشاهده گر چنین صحنه هایی چه در واقعیت و چه در تلویزیون نباشد. خودتان و همسرتان نیز با کودکتان و حتی با دیگران با عصبانیت برخورد نکنید. چرا که رفتار کودکان، آینه ای از رفتار والدینشان است.

پیامبر اکرم (ص): رحمت خدا بر بنده ای که فرزندش را در نیک شدن و نیکی کردن یاری دهد، با نیکی کردن به او، و خوش رفتاری با او، و انس گرفتن با او، و آموزش دادن به او، و با ادب نمودن او. (مستدرک/ج626/2)

12. وقتی کودکتان گوش به حرف شما می کند، این رفتارش را بلافاصله تشویق کنید. مثلاً او را ببوسید، یا بگویید آفرین که به حرف من گوش کردی و ... . گاهی می توانید اسباب بازی یا هر چیز دیگری را که دوست دارد به او بدهید.

13. به مرور به کودکتان مهربانی و سخاوت را بیاموزید. هیچگاه به زور وسیله ای را از او نگیرید تا مثلاً به کودک دیگری بدهید. آرام آرام به او یاد دهید که می تواند وسایلش را برای مدتی در اختیار دیگران قرار دهد. در عین اینکه مهربانی را به او می آموزید، به او اجازه دهید خودش برای اموالش تصمیم بگیرد.

14. به کودکتان بیاموزید بتواند خودش را آرام کند و حتی در شرایط سخت به جنبه های خنده آور موضوع هم توجه کند.

15. به کودکتان بیاموزید در موقع خشم چه کارهایی انجام دهد (مثلا نقاشی کردن، بازی کردن، صحبت کردن در مورد موضوع، گریه کردن، نفس عمیق کشیدن، کمک خواستن از دیگری و ...) و چه کارهایی انجام ندهد (مثلا آسیب زدن به خود و دیگری، فریاد زدن، قشقرق راه انداختن، پرتاب کردن چیزی و ...).

16. در حضور دیگران، کودک را راهنمایی و سرزنش نکنید، زیرا باعث لطمه خوردن به شخصیت او می شود.

17. از انجام اعمالی که باعث تحریک حس لجبازی، حس حسادت، و ... در کودک می شود دوری کنید. سعی کنید این صفات او را به شیوه ای منطقی و به تدریج کاهش دهید. تحریک حس لجبازی کودک، باعث از بین رفتن آن نمی شود! و اما حق کودک، مهر ورزیدن به او، و پرورش و آموزش وی، و پرده پوشی از خطاهای کودکانه وی، و نرمش و کمک نمودن به وی است. زیرا سبب توبه، مدارا، و تحریک نکردن او، و نیز کوتاه تر شدن راه برای رشد او است. (رساله امام سجاد (ع))

18. از همسرتان نیز کمک بخواهید و سعی کنید نسبت به کودکتان رفتاری متضاد نداشته باشید. هیچگاه فراموش نکنید که کودکتان، فقط یک کودک است! در عین اینکه از خوگرفتن او به رفتارهای نادرست جلوگیری می کنید، انتظار بیش از حد هم نداشته باشید. قاطع اما مهربان باشید.

 الهامه محسنیان، کارشناس ارشد روانشناسی از دانشگاه فردوسی مشهد